انواع قراردادهای پیمانکاری

قراردادهای پیمانکاری انواع مختلفی دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم

1. قراردادهای پیمانکاری براساس فهرست بها

در این روش مبلغ تعیین شده در قرارداد جمع کل مبالغی خواهد بود، که به صورت منفرد تجزیه و تحلیل شده و یا به صورت مقطوع در فهرست بها منظور گردیده است.به همین منظور ضروری است توضیح مختصری در مورد فهرست بها داده شود:

فهرست بها با توجه به نوع کاری که انجام می شود تهیه می‌گردد.در ایران این فهرست بها به وسیله سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی تهیه و تدوین گردیده و ماخذ محاسبه صورت کارکردهای موقت و قطعی کارهای انجام شده طبق نقشه و مشخصات و مفاد موافقتنامه مربوطه می باشد.

فهرست بها برای انجام کارهای مختلف ساختمانی و تاسیساتی و راه سازی و غیره تهیه و بطور معمول:هر ساله ضرایبی با توجه به نرخ تورم در مورد آن منظور و اعلام می‌گردد.قیمت واحد مندرج در فهرست بها متوسط قیمت تمام شده در هر کار می‌باشد و شامل کلیه عملیات لازم از قبیل تهیه و حمل مصالح به کارگاه (به جز موارد خاص که تهیه آن به عهده کارفرما می‌باشد) ابزار کار ، ماشین آلات ، نیروی انسانی ، ساخت ، اتلاف مصالح ، سوخت ، تعمیر و استهلاک ماشین آلات و نصب و آزمایش و راه اندازی دستگاه ها و غیره جهت اتمام کامل هر کار می‌باشد.بنابراین عنوان و رئوس مطالب کلی عملیات که در فهرست بها بطور مختصر نوشته شده شامل کلیه موارد ذکر شده بالا می‌باشد.

پیمانکاری که بر اساس فهرست بها قرارداد منعقد می‌نماید چنانچه در زمان اجرا نسبت به شرح قیمت های مشخص شده در فهرست بها و یا صحت آن ادعائی داشته و یا اظهار بی اطلاعی و درخواست هر گونه اقدامی برای تغییر قیمت و یا شرح قیمت نماید برای کارفرما قابل قبول نخواهد بود. در صورتی که شرح قیمت ها برای هر یک از طرفین قرارداد روشن نباشد، در این خصوص موضوع از سازمان مدیریت برنامه ریزی استعلام و نظر آن سازمان در مورد شرح قیمت ملاک برای عمل قرار خواهد گرفت.

در قرارداد بر اساس فهرست بها ابتدا مشخصات و جزئیات کار با توجه به نقشه های اجرائی تعیین گردیده و پس از توضیحات لازم در این زمینه که با توجه به مشخصات فنی آن به وسیله مهندسین مشاور تهیه می‌گردد،مقادیر دقیق کار تعیین می‌شود. سپس فهرست مقادیر و بهای واحد عملیات مربوطه با توجه به مشخصات فنیآن در فصل های جداگانه تهیه شده و در پایان برآورد هزینه طرح با توجه به ضرایب مربوطه، از قبیل هزینه تجهیز و برچیدن کارگاه ، هزینه سختی کار ( صعوبت انجام کار ) در ارتفاع ، هزینه انجام کار در طبقات ، هزینه بیمه کارگاه و غیره مشخص و تخفیف ( مینوس ) یا اضافه پیشنهادی ( پلوس ) پیمانکار نیز از رقم فوق کسرو یا به آن اضافه می‌گردد مبلغی که به این طریق مشخص می‌گردد مبلغ کل قرارداد خواهد بود.

بعضی از مزایای این روش قرارداد بستن در مقایسه با سایر روش ها را می توان بطور خلاصه به شرح زیر بیان کرد:

• مبلغ پرداخت شده توسط کارفرما همواره دقیقا بابت حجم کاری خواهد بود که انجام می‌گیرد.
• در صورتی که جزئیات نقش های اجرائی کامل و دقیق تهیه شده باشد مبلغی که توسط کارفرما برای اجرای کار پرداخت می‌گردد معادل مبلغی خواهد بود که در قرارداد پیش بینی گردیده است.
• در این روش این امکان وجود دارد که در ضمن انجام کار در صورت لزوم تغییراتی داده شود و در این زمین همواره یک مبنای معین جهت پرداخت بین کارفرما و پیمانکار وجود خواهد داشت.
• کلیه قراردادهای پیمانکاری براساس یک موافقتنامه انجام می‌شود و در نتیجه می توان از این موضوع برای مقایسه کارها استفاده نمود.
• فهرست بها این امکان را برای پیمانکار به وجود می آورد تا بتواند پیش داوری لازم را نسبت به کارهایی که باید انجام بدهد داشته باشد.

با توجه به مزایای فوق می‌توان گفت قرارداد براساس فهرست بها از جمله قراردادهای پیمانکاری با قیمت ثابت می‌باشد و در واقع قیمت کار قبل از شروع آن مشخص می‌گردد. این روش در حال حاضر از معمولترین روش ها برای قرارداد پیمانکاری می‌باشد و در اکثر موارد برای کارفرما، مشاور و پیمانکار بهترین روش تشخیص داده شده است.

2. قرارداد با نام: پیمان مدیریت

در این نوع قرارداد هیچ محدودیتی از نظر مبلغ کار وجود ندارد و پیمانکار با گرفتن درصد معینی( که با توافق کارفرما در قرارداد درج می‌شود ) از کلیه مخارجی که انجام می‌دهد( از قبیل خریدها، پرداخت های کارگری، ماشین آلات ، حقوق پرسنل و غیره ) حق مدیریت دریافت می‌کند.

این روش با توجه به مشکلاتی که در زیر توضیح داده می‌شود کاربرد چندانی ندارد:

با توجه به اینکه مخارج انجام کار با سود پیمانکار نسبت مستقیم خواهد داشت و هرچه مخارج انجام کار بیشتر باشد سود پیمانکار نیز اضافه خواهد شد، لذا این روش بطور معمول مورد توجه کارفرما و مقرون به صرفه نخواهد بود. در این روش از آنجا که کنترل های زیادی میبایست بر روی فاکتورها و صورتحساب ها به وسیله مشاور انجام شود، لذا انجام کار با این روش مورد علاقه مشاور نیز نمی‌تواند باشد. پیمانکار نیز این روش را به علت در تنگنا قرار گرفتن و نداشتن آزادی عمل در مورد خرید یا انجام کار نمی‌پسندد،

چرا که بایستی مداوم به وسیله مشاور و یا کارفرما کنترل گردد و آن ها را در جریان جزئیات کامل امور قرار دهد.

با توجه به مواردی که ذکر شد کاغذ بازی و سوء ظن در این روش زیاد می‌باشد و از این روش تنها در مواردی می‌توان استفاده نمود که فرصت کافی برای تهیه مشخصات و جزئیات اجرائی نقشه ها در شروع قرارداد و تهیه و تدوین فهرست مقادیر و بهای واحد عملیات وجود نداشته باشد.

روش دیگری نیز در قرارداد به صورت پیمان مدیریت وجود دارد که آن را قرارداد امانی با پرداخت ثابت به پیمانکار می‌نامند.در این روش کلیه مخارج پیمانکار به طور کل پرداخت می‌گردد و فقط مبلغی که بعنوان سود و مخارج بالاسری پیمانکار تعیین می‌گردد به صورت مبلغ ثابتی خواهد بود و این مبلغ را می توان از طریق برگزاری مناقصه بین چند پیمانکار، و یا تبادل نظر و توافق بین پیمانکار و کارفرما مشخص نمود.

می‌توان ضمن ثابت نگه داشتن مبلغ سود و سایر مخارج بالاسری برای پیمانکار در صورت مشخص بودن کل هزینه انجام کار ،

درصدی از صرفه جوئی در قیمت تمام شده را نیز پس از اتمام کار به عنوان پاداش پیمانکار منظور نمود.(البته بدون آنکه از حجم عملیات کاسته و یا در مشخصات آن تغییری داده شود) این موضوع می تواند ضمن ایجاد انگیزه، در کم کردن هزینه و زمان برای پیمانکاران مختلف ایجاد رقابت نماید و از این طریق کار به اقتصادی ترین و بهترین وجه انجام پذیرد.

این روش در مورد کارهای دقیق و بخصوص کارهای پیچیده و مشکل مهندسی بهترین روش خواهد بود. البته باید در انتخاب پیمانکار دقت کافی به عمل آید و در مورد قدرت اجرائی و عوامل پیمانکار در موارد اجرایی کار اطمینان کافی وجود داشته باشد.

ضمنا در این شیوه قرارداد ، آزادی عمل زیادی در اجرای کارهای جدید و سایر موارد وجود دارد.

روش کارهای پیمان مدیریت، با پرداخت ثابت را که در آن جریمه و یا پاداش برای پیمانکار ، در صورت بیشتر یا کمتر شدن مبلغ هزینه انجام کار در نظر گرفته می‌شود را ” قرارداد مدیریت شرطی ” می‌نامند. به عنوان مثال کارفرمایی با پیمانکار قرارداد مدیریت شرطی منعقد میکند که اگر پروژه ها را با مبلغ پنجاه میلیون ریال به اتمام رساند،

بابت سود و هزینه های بالاسری پانزده درصد به او پرداخت نماید و در صورتی که کار با بیش از این مبلغ تمام شود، جریمه ای از پیمانکار کسر می‌شود و چنانچه کمتر از مبلغ پیش بینی شده تمام شود به هر ده میلیون ریال کاهش هزینه دو درصد به مبلغ سود و هزینه های بالاسری اضافه می‌گردد. ممکن است قرار گذاشته شود که، کار در مدتی معین مثلا شش ماه به اتمام رسانده شود و به ازای هر یک ماه اضافه یا کاهش، درصدی بعنوان پاداش یا جریمه به مبلغ اصلی ( سود و یا هزینه های بالاسری ) اضافه یا کسر گردد.

این روش قرارداد مدیریت شرطی ، برای حصول نتیجه مطلوب ، از نظر اقتصادی روش مناسبی می‌باشد. ولی در اکثر موارد در عمل درست اجرا نمی‌شود و نتیجه مطلوب و مورد انتظار از آن بدست نمی‌آید.

انجام کارهای ساختمانی توسط کارفرما ( امانی )

در صورتی که کارفرما دارای افراد و پرسنل متخصص کافی و ماشین آلات مورد نیاز باشد، می تواند با استخدام کارگر انجام کار را رأسا به عهده بگیرد. در اکثر کارهایی که دارای ابعاد گسترده‌ای نیستند اجرای کار با این شیوه امکان پذیر است.

همچنین این روش بیشتر در کارهای بهسازی و نگهداری و نیز توسط ادارات محلی اجرایی از قبیل اداره راه ، مسکن و شهرسازی و شهرداری ها انجام می پذیرد. بطور معمول دفاتر مهندسی از قبیل ادارات دارای تعدادی متخصص و ماشین آلات و کارمند و کارگر دائمی باشند

که در صورت نیاز می‌توان از این افراد و ماشین آلات جهت اجرای پروژه های کوچک استفاده کند. اما در اجرای پروژه های بزرگ که نیاز به مهندسین و کارگران و ماشین آلات بیشتر از آنچه که کارفرما در اختیار دارد باشد،تجربه نشان داده است که انجام کار به طریق مستقیم پرخرج تر از انتخاب یک پیمانکار خواهد بود.

3. قرارداد بر اساس برنامه ریزی پیشرفت کار

بعضی از عملیات اجرایی را نمی‌توان در فهرست بها و یا بر اساس نقشه های اجرایی و حجم عملیات ضمیمه قرارداد اندازه گیری نمود، بطور مثال در کندن چاه، چون مشخص نیست که چاه درچه عمق به دبی مورد نظر میرسد،

لذا معین نمودن مبلغی از قبل در این رابطه منطقی نبوده و حجم عملیات در این قبیل موارد را نمی توان دقیقأ مشخص نمود.حالت دیگر زمانی است که نقشه های اجرایی کار بطور کامل آماده نباشد ولی مجبور باشیم کار را شروع کنیم. در این حالت قرارداد بر اساس پیشرفت کار بسته می شود. قرارداد بر اساس پیشرفت کار تقریبا شبیه قرارداد بر اساس فهرست بهاست

 ولی تفاوت های زیر بین آن ها وجود دارد:

• در قرارداد پیشرفت کار مقادیر مختلف کار دقیقا مشخص نبوده و یا به صورت تقریبی و یا غیر منطقی تعیین می‌گردد.
• در صورتی که در قرارداد فهرست بها مقادیر کار بطور نسبتا دقیق قبلا محاسبه و برآورد شده است.
• بیشتر توضیحات فهرست بها منضم و پیوست شده به قرارداد براساس پیشرفت کاری است که توسط پیمانکار می‌بایست انجام شود نه مقادیر و احجام دقیق آن.
• هیچگونه تضمینی در مورد حجم کار مورد نظر وجود نداشته و احتمال منتفی اعلام شدن آن نیز از طرف کارفرما متصور می‌باشد.
• بطور معمول هنگام عقد قرارداد می‌بایست در قرارداد قید گردد که به صورت برنامه ریزی پیشرفت کار است.
• قیمتها بایستی به گونه ای تهیه شود تا در صورت افزایش ، کاهش و یا حذف بعضی از اقلام ، پیمانکار دچار ضرر و زیان نگردد.
• اینگونه قراردادهای پیمانکاری بیشتر در کشف میادین نفت و گاز کاربرد دارد.

پیمانکار طرف قرارداد باید به مسئله قطعی نبودن مقادیر و قیمت ها توجه کافی داشته باشد.

4. قرارداد براساس برآورد کلی یا قیمت ثابت ( lump sum )

در این نوع قرارداد، که قرارداد با قیمت ثابت نیز نامیده می‌شود: یک قیمت کلی با توجه به مشخصات و ابعاد کامل و نوع کار قبل از انجام تشریفات موافقتنامه برآورد و مشخص می‌گردد و کار به صورت کلی و یا یکجا با قیمت تعیین شده به پیمانکار واگذار می‌شود.

در این نوع قرارداد می‌بایست مشخصات و نقشه ها دقیقا و با جزئیات کامل مشخص گردد. البته ممکن است فهرست بهایی هم برای این وضعیت تهیه گردد ولی نه به منظور قیمتهای واحد بلکه برای اینکه پیمانکار بتواند با توجه به آن و چگونگی برآورد قیمت پیشنهاد قیمت خود را از روی آن تجزیه و تحلیل نماید.

بطور معمول اینگونه قراردادهای پیمانکاری در موارد ذیل منعقد می‌گردد:

• در حالتی که کارها بسیار بزرگ باشد.
• کلیه نقشه ها و جزئیات آن کار مشخص باشد.
• احتمال هیچگونه ریسک بزرگی در کار وجود نداشته باشد.
• احتمال هیچگونه تغییرات اساسی و یا تغییرات زیاد در حین کار وجود نداشته باشد.
• هیچگونه تعدیلی به قیمت ها تعلق نگیرد.

قرارداد بر اساس قیمت مقطوع معمولا در ساختمان های واحدهای مسکونی انبوه، پوشش های کارگاه ها و کارخانجات و انبارها و بطور کلی سایر ساختمان هایی که دارای ابعاد مشخص بوده و از نظر مسائل اجرایی خصوصیات پیچیده ای نداشته باشند و همچنین تهیه وسایل داخل ساختمان مورد استفاده قرار می گیرد.

در این روش ضمن اینکه کارفرما دقیقا بودجه مورد نیاز کار را می‌داند از نظر پیمانکار نیز مشخصات و هزینه انجام کار با توجه به سودی که برای خود منظور می‌نماید از قبل تعیین شده است، البته میزان سود برای پیمانکار بستگی به چگونگی عوامل کار و سایر عوامل مربوطه به پیمانکار خواهد داشت.

اشکال عمده این روش غیر قابل انعطاف بودن آن است چون به محض اینکه کارفرما یا مشاور بخواهند در نقشه ها تغییراتی اعمال نمایند یا مسئله پیش بینی نشده ای در کار به وجود آید موافقت پیمانکار در این خصوص لازم خواهد بود.

5. قرارداد بر اساس متر مربع زیربنا

به منظور تسهیل و تسریع در امور اجرایی کارهای ساختمانی که سطح زیر بنای آنها حداکثر دو هزار متر مربع است، سازمان مدیریت و برنامه ریزی طی بخشنامه ای این نوع قرارداد را ابلاغ نموده است. این نوع قرارداد را می توان با اندکی اختلاف مشابه قرارداد با مبلغ مقطوع به حساب آورد.

6. قراردادکلید در دست ( Turnkey )

روش کلید در دست که به آن طراحی – ساخت ( Design and Construct ) و یا ( Package deal ) نیز گفته می‌شود، مسئولیت طراحی و اجرا را بطور کامل بر عهده پیمانکار می‌گذارد به قسمی که بعد از تکمیل پروژه، کارفرما فقط با چرخاندن یک کلید می‌تواند بهره برداری از تاسیسات اجرا شده را آغاز نماید. در این حالت کارفرما یا مشاورین او فقط در فرآیند مناقصه و نظارت عالیه بر کار پیمانکار دخالت خواهند داشت. کلید در دست حد اعلای سپردن مسوولیت طراحی و اجرا به پیمانکار را تداعی می‌نماید.

بنابراین نیازی نیست که مشخص شود آیا یک نقص به دلیل طراحی غلط بوده یا از اجرای ضعیف ناشی شده است و به عنوان یک قانون کلی، هر عیب و نقصی که در محدوده تعریف شده کار حادث شود مسئول پیمانکار خواهد بود. استفاده از روش کلید در دست درگیری کارفرما را در فرآیند طراحی و اجراء در مقایسه با سایر روش های قراردادی به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش داده و نقش او بطور عمده،

مدیریت قرارداد و بسته به مفاد موافقتنامه کلید در دست مرور و یا تائید کارهای طراحی خواهد بود.

تلفیق مسئولیت های طراحی با اجرا همچنین امکان کاهش زمان کلی تکمیل پروژه یا به عبارتی اجرای سریع ( Fast Track Construction ) را میسر می‌سازد همچنین با فراهم ساختن امکان طراحی و اجرای اقتصادی می‌توان هزینه های پروژه را کاهش داد. در روش کلید در دست مرحله مناقصه از اهمیت زیادی برخوردار می باشد. در این مرحله کارفرما بایستی نیرو و منابع زیادی را به منظور اطمینان از قابلیت های پیمانکاران و کیفیت طرح های پیشنهادی آن‌ها صرف نماید، همانطوری که پیمانکار نیز بایستی وقت و انرژی زیادی برای تهیه پیشنهاد خود با اطمینان از این نظر که قابل اجرا بوده و قیمت پیشنهادی سود آور می‌باشد، هزینه دارد.

این نوع قرارداد شامل موارد زیر خواهد بود:

• پرداخت ها در این روش ممکن است به صورت یک قلم یا فهرست بهایی باشد.
• در مراحل اولیه طراحی بایستی مشخصات فنی کامل و به روشنی تهیه شود.
• کارفرما در بدو امر از نظر فنی و قراردادی، نیازها و الزامات خود را مشخص می نماید.
• بعد از انعقاد قرارداد، معمولا کارفرما در بحث ها و مذاکرات موضع ضعیفی خواهد داشت.
• خواسته ها و الزامات کارفرما در مورد راه اندازی باید در قرارداد نوشته شود.
• بایستی ترتیبی اتخاذ گردد که هزینه طراحی انجام شده توسط پیمانکار در مرحله مناقصه نیز در نظر گرفته شود.

البته در این روش ممکن است در محدوده و نیز روش کنترل کارهای طراحی توسط کارفرما منشاء بروز اختلاف گردد.

کارفرما ممکن است پیمان کلید در دست را فقط برای قسمت مشخصی از پروژه انتخاب نماید که به عنوان نیمه کلید در دست ( Semi-turnkey ) یا ( partial-turnkey ) معروف است. در واقع بسته به میزان کاری که کارفرما به صورت مستقیم یا توسط مشاورین یا پیمانکاران دیگری مستقل از پیمانکار کلید در دست انجام می دهد،

مقدار مسئولیت کارفرما هم برای کاری که خود انجام می‌دهد و هم هماهنگی با وظایف پیمانکار کلید در دست افزایش می‌یابد. با توجه به اشکالی که پیمان کلید در دست در میزان واگذاری مسئولیت ها به پیمانکار می‌تواند به خود بگیرد روشهای قراردادی دیگری را بر اساس تنوع پروژه های صنعتی و نیاز کارفرما در اختیار تصمیم گیران قرار می‌دهد.

7. قراردادهای پیمانکاری EP و EPC

قراردادهای پیمانکاری EP ( طراحی – تامین تجهیزات ) و EPC ( طراحی – تامین تجهیزات – ساخت ) از انواع قرارداد ( Turnkey ) می باشد. پروژه های بزرگ کشور دربخش انرژی با الگوهای مختلفی دنبال می‌شوند. ملموس ترین الگوی کار پروژه های مطرح در صنایع پتروشیمی الگویی است که در آن شرکت های ایرانی غالبا در الگوی، ( طراحی + تامین تجهیزات ) و یا ( EP ) در منطقه ویژه درگیر اجرای پروژه های متعددی می‌باشند.الگوی مطرح دیگر برای اجرای پروژه صنعتی قراردادهای پیمانکاری طراحی و تامین تجهیزات و ساخت ( EPC ) می‌باشد.

اگر چه این قراردادهای پیمانکاری نسبت به قراردادهای پیمانکاری نوع ( EP ) برای کارفرما به لحاظ تداوم و پیوستگی مسولیت های پیمانکار از ابتدا تا پایان کار دارای مزیت بیشتری است، اما از طرف دیگر با توجه به اینکه این قراردادهای پیمانکاری معمولا به شکل سرمایه گذاری یا فاینانس ( Finance ) تامین اعتبار و اجرا می‌گردند،

تامین هزینه های ریالی در این شکل برای پیمانکار همراه با دشواری ها و محدودیت هایی می‌باشد.به همین دلیل ممکن است بخش اجرای پروژه و هزینه‌های ریالی مرتبط از قالب پیمان به صورت فاینانس خارج شده و الگوی ( EP ) مد نظر قرار گیرد.

همانطور که ملاحظه می‌کنید پیمان های EP و EPC دارای مشترکات و تفاوت هایی هستند.

در پروژه های ( EP ) یا ( EPC ) چه برای ارائه قیمت و یا پس از آن برای انجام کار، طراحی های بنیادی ( Basic Design ) لازم است که مطالعات اولیه پروژه و یا ( Feasibility Study ) همراه با طراحی های محتوایی ( Conceptual Design ) انجام شده باشد.

بدون وجود چنین مطالعات مقدماتی که براساس آن شرح نیاز با طراحی های محتوایی تثبیت گردیده باشد ارائه قیمت در فرصت محدود مناقصه ها میسر نمی‌شود. بعلاوه عدم تثبیت مبانی پروژه در مدارک مناقصه،منجر به ارائه پیشنهادات همسو توسط پیمانکاران نمی‌گردد که این وضعیت تصمیم گیری در مورد پیشنهادات دریافتی را برای کارفرما دشوار می‌نماید.اگر چه مراحل اجرای کار در جدول 1 به صورت مراحل متوالی نشان داده شده است اما باید در نظر داشت که در پیمان های EP یا EPC عملا مراحل کار با یکدیگر همزمانی دارند.

تمرکز مسئولیت های مختلف مهندسی، تدارکات و تامین تجهیزات و نهایت اجرا در یک پیمان منفرد این امکان را فراهم می‌آوردکه پیمانکار با برنامه ریزی مناسب و اعمال هماهنگی های داخلی بتواند مراحل متوالی پروژه را به صورت موازی پیش ببرد که این قابلیت بارزترین مشخصه پیمانهای EPC  می باشد. پیشبرد فعالیت های پروژه به صورت موازی سبب کوتاه کردن زمان پروژه و نتیجه کاهش هزینه ها می‌گردد.مهمترین وجه تفاوت در قراردادهای پیمانکاری EP و EPC در بخش عملیات ساختمانی است.در پیمان ( EPC ) مسئولیت پیمانکار از ابتدا تا انتها یکسره و یکپارچه است که این موضوع برای کارفرما بسیار حائز اهمیت می‌باشد.

همچنین در این پیمان مسئولیت ساخت با پیمانکار اصلی ( GC –  General Contractor ) می‌باشد.پیمانکار اصلی با استعلام از پیمانکاران محلی و مذاکرات نزدیک بعدی می‌تواند مناسب ترین پیمانکار اجرایی را انتخاب نماید.نکته مهم در فرآیند این انتخاب این است که نرخ های پیشنهادی پیمانکاران جزء قابل بحث هستند، اما برآورد ساعات کار (با اعمال ضریب بهره وری محلی ) نباید دور از برآوردهای مبنا باشد.همچنین ارزیابی توان اجرایی پیمانکاران جزء به لحاظ در اختیار داشتن ماشین آلات، دفتر فنی و مدیریت اجراء در بررسی ها مورد نظر قرار می‌گیرد.از طرف دیگر در پیمان EP کارفرما است که مسئولیت عملیات ساختمانی پروژه را بعهده می‌گیرد.قبول این مسئولیت توسط کارفرما می‌تواند دو مشکل زیر را به همراه داشته باشد:

1. انقطاع مسئولیت پیمانکار و ایجاد فصل مشترک های اضافی در روند کار پیمانکار اصلی تا مرحله راه اندازی و تحویل نهایی پروژه
2. تاخیرات احتمالی و کاهش کیفیت اجرا به دلیل محدودیت های کارفرما
3. انجام تغییرات تکمیلی در حین اجرای کار جزء طبیعت پروژه های بزرگ می‌باشد
4. تغییرات تدریجی برای پیمانکار در پیمان EPC طبیعی و قابل پیش بینی است اما انجام آن توسط کارفرما به دلیل محدودیت های مقرراتی مشکل تر می‌باشد
5. همچنین هزینه‌های اضافی و ادعایی مرتبط همواره یکی از موضوعات بحث انگیز بین طرفین خواهد بود
6. مسوولیت مدیریت اجراء، کنترل کیفی و کنترل پروژه به عهده پیمانکار است

و لیکن این مسئولیت در پیمان EP به عهده کارفرما می‌باشد همانطور که گفته شد پیمانکار اصلی در انتخاب پیمانکاران جزء دارای انعطاف بیشتری است در حالی که کارفرمای دولتی معمولاً به روش مناقصه و انتخاب بر اساس حداقل قیمت طبق مقررات عمل می‌نماید.

یکی از فصل مشترک های مهم که در پایان کار اجرایی پیمان EP مطرح خواهد بود نقطه بازگشت مسولیت به پیمانکار اصلی برای راه اندازی کار می‌باشد.بنابراین تعیین نقطه ( Erection Completion ) و قبولاندن آن در عمل به پیمانکار اصلی بر اساس مدارک و مشخصات فنی پروژه از مواردی است که طبیعتا به سادگی تحقق نمی‌یابد.

همچنین مشارکت اعضاء در مرحله راه اندازی پروژه در دو الگوی EP و EPC می‌تواند متفاوت باشد. در پیمان های EPC مشارکت پیمانکار اصلی GC در کار ساختمان و نصب پروژه و آشنایی تیم اجرایی وی با جزئیات نصب سبب می‌شود

که در مراحل پیش راه اندازی و راه اندازی پروژه مشارکت پیمانکار اصلی تداوم یابد. اما نقش پیمانکار اصلی در مرحله راه اندازی پیمان EP کاهش یافته و عمدتا محدود به اعزام کارشناسان تکنولوژیک خواهد گردید.

8. قراردادهای پیمانکاری نوین مهندسی ( N.E.C. New Engineering Contracts )

تأمین اعتبار مورد نیاز طرح های بزرگ ملی ، بسترسازی برای جذب سرمایه های بزرگ داخلی و خارجی و همچنین سبک سازی تعهدات دولتی در سرمایه گذاری طرح های بزرگ سبب گردیده است تا با توجه به شیوه تأمین اعتبار طرح ها و پروژه های بزرگ قراردادهای پیمانکاری نوین مهندسی با اشکال مختلف در کشورها و از جمله کشور ایران تعریف و رسمیت بین المللی بیابد. در این قسمت چند نمونه از این قراردادهای پیمانکاری که بیشتر مطرح می‌باشند مختصرا توضیح داده می‌شود.

9. قرارداد احداث، بهره برداری، انتقال ( BOT )

قرارداد احداث، بهره برداری، انتقال، یکی از جدیدترین قراردادهای پیمانکاری تامین مالی می‌باشد که از اوایل دهه 1980 میلادی یعنی هنگامی که دولت ترکیه اعطای امتیاز چند نیروگاه را به مناقصه گذاشت به رسانه های مالی راه یافت. استفاده از این تکنیک به ویژه در مورد تاسیسات زیربنایی به تدریج توسعه یافت. بطوری که هم اکنون این روش در کشورهای در حال توسعه مقبولیت زیادی یافته است.در این روش ساخت و بهره برداری پروژه به مدت معینی توسط شرکتی که اصطلاحا شرکت پروژه نام می‌گیرد، انجام می‌شود و انتقال پروژه به کارفرما پس از طی مدت معینی و بعد از تحصیل درآمد لازم، تحقق می‌یابد. در فرآیند اجرای طرح BOT بعد از درخواست رسمی کارفرما یا عوامل او برای توسعه و احداث پروژه هایی به این روش،

ابتدا سرمایه گذران بخش خصوصی به مطالعه و بررسی اسناد مناقصه و امکان سنجی اجرای پروژه و ارائه پیشنهاد جهت شرکت در مناقصه می‌پردازند.در مرحله بعد از مناقصه و انجام مذاکرات اولیه و پس از حصول اطمینان نسبی از به ثمر رسیدن آن، سرمایه گذاران برگزیده شده برای انجام پروژه یک شرکت ( با مسئولیت محدود ) به عنوان ” شرکت پروژه “، تاسیس می‌نمایند.

این شرکت که در واقع صاحب امتیاز پروژه BOT حساب می‌شود با سرمایه متولیان تشکیل می گردد این سرمایه معمولاً بین 20 تا 30 درصد سرمایه لازم برای توسعه پروژه خواهد بود.شرکت پروژه به منظور تامین مابقی سرمایه، اقدام به منعقد کردن پیمان های مالی با بانک ها و موسسات مالی معتبر که علاقمند به اعطای وام در این زمینه می‌باشند، می‌نماید عقد موافقتنامه های لازم با کارفرما، پیمانکار اجرایی، شرکت بهره بردار و موسسات مالی نیز از اهم وظایف شرکت پروژه می‌باشد.

این شرکت معمولا با عوامل کارفرما برای فروش و بهره برداری از محصول موافقتنامه ایبر مبنای تحویل با شرایط بردار یا بپرداز ( Take or Pay )یا دیگر شرایطی که وی را در مقابل خطرات ناشی از کاهش تقاضای محصول و در نتیجه عدم کسب درآمد مصون بدارد، امضا می‌نماید.در شرایط بردار یا بپرداز حتی موقعی که محصول را لازم نداشته و از آن استفاده نمی‌کند هم باید حدود 80 % یا بیشتر از قیمت محصول را بپردازد .این پرداخت به منظور جبران سرمایه گذاری انجام شده برای اجرای پروژه انجام می‌شود.

قابل ذکر می‌باشد که کارفرما بازپرداخت هیچ وامی را از طرف سرمایه گذاران یا متولیان پروژه تضمین نمی‌کندو با توجه به اینکه سرمایه گذاری مستقیم نیز از بودجه دولتی نمی‌باشد،بنابر این فشار ناشی از استقراض کاهش می‌یابد و علاوه بر آن ریسک های مربوط به ساخت و تکنولوژی های جدید بکار برده شدهنیز به بخش خصوصی انتقال داده می‌شود. همچنین دولت یا کارفرما علاوه بر موارد فوق در زمان ساخت پروژه و همچنین در زمان بهره برداری پروژه توسط شرکت خصوصی منافع بسیاری از تجربه های بخش خصوصی را بدست می‌آورد.

بطور کلی مراحل اجرای پروژه به روش BOT به ترتیب زیر می‌باشد:

1. تشکیل شرکت پروژه به صورت خصوصی با مسئولیت محدود توسط مجریان پروژه و فروش سهام شرکت پروژه
2. تنظیم یک سند مالی جهت جمع آوری منابع مالی از طریق استقراض، اوراق قرضه و تعهد تامین منابع مالی
3. اجرای پروژه و بالطبع پذیرش ریسک های مرتبط توسط سهام داران ( شرکت پروژه خریدار، مالک و بهره بردار واحد مربوطه مثل نیروگاه خواهند بود )
4. بهره برداری و بازپرداخت وام توسط شرکت پروژه
5. انتقال پروژه پس از انقضای مدت به کارفرما
6. قرارداد احداث، تملک، بهره برداری( BOO )

دراین نوع قرارداد سرمایه گذار خصوصی، نسبت به ساخت، تملک، راه اندازی و نگهداری پروژه برای همیشه اقدام می نماید و عوارض، اجاره ها و سایر مخارج و درآمدهای ناشی از اجرای پروژه را به منظور باز گرداندن سرمایه و سود جمع آوری می کند.

در این نوع قراردادهای پیمانکاری دولت ممکن است بهره برداری و نگهداری پروژه را به یک دستگاه سومی محول نمایدمنوط به آنکه تضمین لازم را به بخش خصوصی تامین کننده مخارج پروژه در خصوص متعهد بودن به اجرای قراردادهای پیمانکاری ( B.O.O ) و حفظ منافع سرمایه گزاری اولیه بدهد. همچنین در این نوع قراردادهای پیمانکاری، دولت مختار است نسبت به خرید محصول و یا خدمات ناشی از قرارداد ( B.O.O ) اقدام نماید.

11. قرارداد ساخت ، تملک ، بهره برداری و انتقال( BOOT-Build Own Operate Transfer )  

 در این نوع قرارداد پس از بهره برداری پروژه به کشور میزبان انتقال داده می‌شود.

12. قرارداد احداث ، انتقال و بهره برداری( BTO – Build Transfer Operate )

در این قرارداد سرمایه گذار خصوصی با احتساب مخاطرات ناشی از افزایش هزینه، تأخیر و عملکردهای خاص، پروژه را می سازد و در حالی که دولت پس از راه اندازی پروژه به ظاهر مالک آن می‌گردد، حق بهره‌برداری از پروژه به یک موسسه اجرائی (نمایندگی ) منتقل می‌گردد.

سرمایه گذار خصوصی پروژه را برای موسسه اجرائی ( نمایندگی ) اداره می کند و به او اجازه داده می شود که هزینه های مربوط به سرمایه گذاری خود را ( اصل و فرع ) در قالب یک توافقنامه دریافت نماید.

13. قرارداد احداث ، اجاره و انتقال ( BLT – Build Lease Transfer )

در این نوع قرارداد، سرمایه گذار خصوصی، نسبت به ساخت پروژه اقدام نموده و دولت هزینه های سرمایه گذار بخش خصوصی را از طریق اجاره دادن پروژه و تحت یک شرایط و برنامه توافق شده پرداخت می‌کند. مالکیت پروژه پس از انقضای دوره اجاره به دولت برمی‌گردد.

14. قرارداد ساخت و انتقال ( BT – Build Transfer )

قرارداد احداث و انتقال است که بهره برداری را کشور میزبان انجام خواهد داد و نسبت به پرداخت اصل و فرع سرمایه اقدام می‌نماید.

15. قرارداد بیع متقابل( Buy Back )  

این قرارداد که عمدتا برای اجرای طرح های نفت و گاز در ایران که مورد استفاده در ردیف قراردادهای پیمانکاری خرید خدمت قرار می گیرد،شرکت سرمایه گذار خارجی، کلیه وجوه سرمایه گذاری همچون نصب تجهیزات، راه اندازی و انتقال تکنولوژی را بر عهده می‌گیرد و پس از راه اندازی به کشور میزبان واگذار می کند.

بازگشت سرمایه و همچنین سود سرمایه شرکت سرمایه گذار از طریق دریافت محصولات تولیدی صورت می گیرد.علت طبقه بندی قرارداد بیع متقابل در رده قراردادهای خرید خدمت این است که انجام بازپرداخت اصلی و سود سرمایه گذاری از محل مایعات گازی، نفت و فرآورده های نفتی صورت می‌گیرد. همچنین پرداخت ها به صورت نقدی و غیر نقدی امکان‌پذیر می‌باشد. این نوع قراردادهای پیمانکاری در کشورهایی که قوانین آن‌ها هرگونه مالکیت بخش خصوصی و یا خارجی را به صنعت نفت منتفی می‌داند مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مهمترین ویژگی این گونه قراردادها به ترتیب زیر است:

• شرکتهای خارجی نقش پیمانکار را ایفا می کنند.
• وظیفه آنها تامین همه سرمایه مورد نیاز عملیات اکتشاف و توسعه، نوسازی و بازسازی میادین می باشد.
• کلیه مخارج و هزینه هایی که پیمانکاران متحمل می شوند، به همراه بهره سرمایه های بکار گرفته شده و نرخ سود توافق شده از درآمد حاصل از فروش نفت یا گاز باز پرداخت خواهد شد.
• نرخ بازده سالیانه سرمایه گذاری متناسب با پروژه متغییر بوده (معمولاً حول و حوش 20 درصد است) و در قالب اقساط مساوی به  پیمانکار پرداخت خواهد شد.
• پس از پایان دوره پرداخت اصل و بهره سود سرمایه گذاری، پیمانکار دارای هیچ گونه حقی در میادین نفت و گاز کشور میزبان نخواهد بود.
• همچنین پس از پایان دوره عملیات اجرایی پروژه، راه اندازی تولید و شروع تولید، کشور میزبان
• کنترل عملیات را برعهده خواهدگرفت و مسئول تامین هزینه عملیات جاری خواهد بود.
• پیمانکار خارجی در این سرمایه گذاری های مشترک فاقد سهم می باشد.
• در این نوع قرارداد پروژه ها فاقد خطر پذیری اکتشاف می باشد. زیرا همگی در میادینی که دارای
• ذخائر اثبات شده نفت و گاز هستند به اجرا درخواهند آمد.
• خطر پذیری قیمت به کشور میزبان منتقل شده است و کشور میزبان پرداخت وجوه مورد توافق را تضمین کرده است.

با این حال پیمانکار وظیفه تامین مالی طرح (به صورت کامل)، مسئولیت اجرایی و مهندسی، مسئولیت سفارشات،ساخت و نصب، به تصویب رساندن توسط کشور میزبان بوسیله کمیته مشترک مدیریت، انتقال تکنولوژی، آموزش و راه اندازی و تحویل میدان پس از توسعه آن به کشور میزبان را بر عهده دارد و کلیه مراحل مذکور تحت نظارت فنی و مالی کشور میزبان صورت می‌گیرد.

16. قراردادهای پیمانکاری تامین ( مشارکت ) مالی ( فاینانس ) ( Finance )  

در پایان با توجه به اینکه در حال حاضر تعدادی از انواع قراردادهای تعریف شده می‌بایست منبع مالی خود را از طریق راهکارهای غیر دولتی توسط پیمانکاران و یا سرمایه گذاران بخش خصوصی و یا از بانک ها تهیه نمایند به توضیح رایج ترین شکل قرارداد تامین مالی (مشارکت) یعنی فاینانس می‌پردازیم.

قراردادهای تامین مالی میان ارائه کننده تسهیلات و استفاده کننده از تسهیلات پس از انجام مذاکرات لازم و قبول مفاد آن از سوی طرفین منعقد می‌گردد و بطور کلی شامل مفادی است که حقوق، مسئولیت ها و تعهدات طرفین را بطور شفاف معین می‌سازد. به دلیل آنکه طرفین این قراردادها در دو یا چند کشور با حوزه قضایی متفاوت مستقر می‌باشد.

چگونگی تنظیم بندهای حقوقی و قوانین حاکم و محل رجوع حل اختلاف از اهمیت بسزایی برخوردار است و لذا عمدتا این قراردادهای پیمانکاری توسط مشاورین حقوقی تنظیم و انشاء می‌گردد. بطور کلی این قراردادهای پیمانکاری شامل بندهای مربوطه به تعاریف، مبلغ تسهیلات، چگونگی استفاده از تسهیلات، مهلت بازپرداخت و چگونگی انجام آن،

چگونگی حل اختلافات قوانین حاکم و مراجع رسیدگی به اختلافات و غیره می‌باشند. پس از انعقاد قراردادهای پیمانکاری تامین مالی، اسناد و مدارکی مبادله می‌گردد که متعاقب آن قراردادهای پیمانکاری قابل اجرا می‌گردد. تسهیلات گیرنده موظف است مجوزهای رسمی و قانونی امضاء قراردادهای پیمانکاری اخذ تسهیلات توسط نمایندگانش رابه همراه نظریه حقوقی از یک موسسه حقوقی معتبر مستقر در کشور خود مبنی براینکه مفاد قراردادهای پیمانکاری قوانین و مقررات داخلی کشور وام گیرنده را نقض ننموده است را ارائه نماید.

به علاوه نسخه ای از قراردادهای پیمانکاری تجاری منعقده بین صادرکننده کالا و خریدار که موضوع اصلی تامین مالی می‌باشد؛ بایستی ارائه گردد. تسهیلات گیرنده موظف است در خصوص چگونگی بازپرداخت تسهیلات اخذ شده تضمین های لازم را ارائه نماید.

نوع و صادر کننده تضمین مورد نیاز توسط موسسات تضمین اعتبارات اعطایی صادراتی تعیین می‌گردد

که در حال حاضر ضمانت دولت مورد درخواست می باشد.قراردادهای پیمانکاری فاینانس در منابع نفتی بدین مفهوم است که یک بانک یا موسسه تجاری خارجی وامی را به منظور عملیات معینی به کشور صاحب مخزن نفتی می پردازد و در واقع کنترلی روی نوع هزینه کردن آن ندارد و تعهدی هم برای به ثمر نشستن طرح نخواهد داشت، بلکه در سررسید پول هایش، اصل و فرع آن را از دولت یا بانک تضمین کننده قراردادهای پیمانکاری دریافت می‌نماید.

نقاط قوت

در صورتی که امکان دستیابی به نرخ های پایین و به صورت بلند مدت از منابع مالی وجود داشته باشد این روش بسیار مفید است. چنانچه محصولات تولید شده به صورت کوتاه مدت با سود بیشتر از سود فاینانس فروخته شود این روش موثر خواهد بود.

نقاط ضعف

روش فاینانس یک روش کوتاه مدت انتقال سرمایه به کشور است زیرا پس از فرا رسیدن موعد بازپرداخت وام باید اصل سرمایه به همراه سود آن برگشت داده شود. به همین علت دریافت وام ارزی فقط در صورتی دارای توجیه اقتصادی است که نرخ بازدهی سرمایه گذاری بیشتر از نرخ وام دریافتی باشد.

منافع حاصل از دریافت وام ارزی فقط اختلاف بین بازدهی طرح مورد نظر با نرخ بهره پرداخت شده برای وام می‌باشد. در یک دهه گذشته غالبا اعتبارات فاینانس از طریق دولت یا شرکت های دولتی صورت گرفته و به پروژه های خاص دولتی اختصاص یافته است.

ناکارآیی دولت در تخصیص منابع باعث می‌شود بسیاری از طرح های بدون توجیه اقتصادی، از این اعتبارات بهره مند گردند و دولت در بازپرداخت بدهی های ارزی با مشکل مواجهه گردد.دریافت وام های ارزی در اقتصاد ایران که همواره به واسطه تغییرات قیمت نفت از نوسانات زیادی در درآمدهای ارزی برخوردار است دارای ریسک بالایی می‌باشد.جذب سرمایه گذاری خارجی عمدتا با انتقال تکنولوژی صورت می‌گیرد

انتقال تکنولوژی به کشور هم از نظر افزایش قابلیت صنعت کشور با کالاهای خارجی و هم از جهت انباشته شدن سرمایه انسانی درنیروهای تحصیل کرده کشور از اهمیت بسیاری برخوردار است در حالیکه دریافت اعتبارات فاینانس فقط جذب سرمایه فیزیکی محسوب می‌گردد و کشور از انباشته شدن سرمایه انسانی محروم می‌گردد.

منبع 1: کتاب مدیریت طرح های عمرانی

منبع 2: مهندسین مشاور طرح جامع